Dzieje Świętej Góry
Najstarsza historia Świętej Góry nie jest znana. Historycy wiążą ją z kultem ikony Spasa (Zbawiciela). Powszechnie znana cudotwórcza ikona Zbawiciela znajdowała się w pobliskim Mielniku. W Latopisie Ipatiewskim można przeczytać, że w 1260r. modlił się przed nią książę halicki Daniel. W XIII w. słynąca cudami ikona prawdopodobnie w obliczu grożącego niebezpieczeństwa (najazdy tatarskie) została wywieziona i ukryta w pobliskich lasach. Dalsze losy ikony nie są znane. Być może znajdowała się na terenie dzisiejszej Grabarki, a może tylko w jej pobliżu. Kult Spasa trwa jednak do dziś, a ludzie udając się na święto Przemienienia mówią: „jedziemy na Spasa”.
1710 r. Epidemia cholery i cudowne uzdrowienie na Świętej Górze Grabarce
XVIII. stulecie było dla Rzeczpospolitej czasem wyniszczających wojen ciągnących się już od połowy XVII wieku, od powstania Bohdana Chmielnickiego. Wrogie armie niejednokrotnie przemierzały Podlasie. Rabunki, porwania, samosądy, agresja i nienawiść były zjawiskiem powszechnym i niemal codziennym. Wraz z oddziałami żołnierzy nawiedziła tereny Podlasia klęska: fala morowego powietrza - efekt wojennych pożóg, głodu i wycieńczenia. Dotarła do wsi i miast położonych w sąsiedztwie Świętej Góry Grabarki- do Siemiatycz, Mielnika, Drohiczyna. Szczególnie obfite żniwo zebrała ona w okolicach Siemiatycz. Epidemia dotknęła tysiące mieszkańców. Wiele wsi całkowicie wyludniło się, a kto miał siłę, uciekał z zagrożonych terenów. Prawdopodobnie była to epidemia cholery. Dziesiątki nie pochowanych ciał leżały na ulicach- nie było komu oddać ich ziemi. Wtedy pewnemu starcowi z siemiatyckiej parafii zostało objawione we śnie, że ludzie mogą uchronić się przed epidemią tylko w jednym miejscu, na wzniesieniu położonym na uroczysku Suminszczyzna, które z czasem od nazwy pobliskiej wsi, zaczęto nazywać Grabarką. Na święte miejsce ludzie mieli podążać z krzyżem i modlitwą. Ci, którzy uwierzyli i zdołali tu dotrzeć, zostali uratowani. Z zapisków kroniki parafii siemiatyckiej i kroniki klasztornej dowiadujemy się, że na Świętej Górze zgromadziło się wówczas 10 tys. wiernych.
Pierwsza kaplica
W podzięce Bogu za cud wzniesiono na Świętej Górze pierwszą drewnianą kapliczkę p.w. Przemienienia Pańskiego. Nie wiadomo, kto był jej głównym budowniczym. Kronika klasztorna podaje, że zezwolenie na użycie do budowy drzewa z okolicznych lasów oraz inne wydatki pokrył właściciel miejscowych dóbr siemiatyckich. Nieznany jest również wygląd zewnętrzny cerkwi. Prawdopodobnie była ona typu „kletskiego” – izbowego. Zewnętrzną bryłą przypominała powiększoną izbę domu chłopskiego, do której od wschodu dostawiony był czworokątny ołtarz, a od zachodu– przedsionek. Mogły być, choć niekoniecznie, dostawione do tego aneksy — ponomarki i ryznicy. Całość przykryta była dwuspadowym dachem, który mógł być uwieńczony krzyżem (najprawdopodobniej bez kopuły). Za tak prostą formą świątyni przemawiają okoliczności, w jakich ją wznoszono (wyludnienie i ogólna bieda po przejściu zarazy). W niektórych opracowaniach spotykamy się z twierdzeniem, że na Grabarkę przeniesiono starą cerkiew z parafii w Mielniku
Pod koniec 1710 r., bądź też w pierwszej połowie 1711 r., na Grabarce istnieje już świątynia Przemienienia Pańskiego. Kultywuje ona pradawny kult Chrystusa Zbawiciela rozwijający się na tym miejscu od pradawnych czasów, a wzmocniony cudem zbawienia od epidemii w 1710 r. Początkowo nie planowano organizować tu parafii bądź klasztoru, a wybudowano jedynie świątynię – wotum wdzięczności.
Święta Góra w XVIII i XIX w.
W 1866 r. Kwiercetus w artykule: „Grabarka” zamieszczonym w Grodzieńskich Wiadomościach Eparchialnych opisuje święto Przemienienia:
W dzień Przemienienia spływa kilka tysięcy osłabionych, cierpiących, chorych i zdrowych, nie tylko prawosławnych, również katolików i wielu (kto przybywa z prawdziwą wiarą) zostaje uzdrowionych. Jest to miejsce Święte. (...) Tysiące wiernych wokół świątyni, ale bez szumu, krzyku (...) Prawie niemożliwe staje się przedostanie do wnętrza cerkwi. Lepiej przyjść wcześniej, by zająć miejsce.
Pod koniec XIX w. cerkwi zaczęła zagrażać ruina, dlatego począwszy od 1884 r. poddana została gruntownym remontom. Właściwie na miejscu starej kaplicy stanęła nowa cerkiew Przemienienia: zbudowano nowe ściany, sufit, podłogę, fundamenty, dach i ikonostas, poszerzono cerkiew. Remont zakończył się w 1895 r. Kaplica nie była już tak prosta i skromna jak na początku stulecia. Posiadała mocny dach, pobielone ściany, siedem okien, a na wieży zawisły dwa dzwony. Świadczy to o wzroście znaczenia świętego miejsca i coraz częściej sprawowanych tu nabożeństwach.
Najprawdopodobniej w tym samym okresie obok cerkwi Przemieniania Pańskiego, z południowo-zachodniej strony, wybudowano niedużą stróżówkę.
Nazwa: Święta Góra Grabarka
Święta Góra staje się coraz bardziej znana, a pielgrzymi przybywają coraz liczniej. Z biegiem lat wzrasta liczba krzyży wokół cerkwi Przemienienia. Stopniowo miejsce to zaczyna przybierać nazwę Grabarki. Wcześniej występowało ono pod wieloma nazwami, m.in. Moszczona– od pobliskiej rzeczki Moszczony, zasilanej przez wody strumyczka wypływającego z cudownego źródełka, która od północy opływa Świętą Górę. Rzeczka dała też nazwę dwóm okolicznym wsiom – Moszczonie Pańskiej i Moszczonie Królewskiej. Grabarka wcześniej zwana była też Sumińszczyzną – od dawnego uroczyska, na miejscu którego wzniesiona została najbliżej położona wieś Szumiłówka (wcześniej Sumiłówka). Święte miejsce niejednokrotnie zwane też było uroczyskiem Trościaniec – od nazwy strumyka płynącego u stóp wzgórza (to w jego wodzie mieli obmyć się pielgrzymi w 1710 r.). Folwark Grabarka położony był aż o dwa kilometry od wzgórza, jednak ta właśnie nazwa przyjęła się ostatecznie dla Świętej Góry. Może to oznaczać, że mieszkańcy folwarku otoczyli świątynię szczególną opieką. Sława miejsca wychodzi daleko poza granice diecezji grodzieńskiej, do której wraz z Siemiatyczami należała Grabarka.
1910 r. Próba utworzenia samodzielnej parafii, rocznica cudu.
W 1910 r. (ukaz eparchii grodzieńskiej nr 10759 i kronika klasztorna) do władz kościelnych wpłynęła prośba mieszkańców wsi Sycze, Pawłowicze, Oksiutycze, Wakułowicze, Grabarka, Szumiłówka, Homonty, Szerszenie, Kudelicze, Wałaki i uroczyska Sokóle w sprawie zorganizowania na Świętej Górze niezależnej parafii. Grodzieński Konsystorz Duchowny zgodził się zaaprobować prośbę, pod warunkiem, że zainteresowani podejmą się budowy na własny koszt zabudowań parafialnych i zorganizują dla utrzymania duchownego 33 dziesięciny ziemi ornej. Miejscowa ludność nie była w stanie sprostać takim wymogom. Aby jednak nie pozbawić zupełnie wiernych możliwości modlitwy w świętym miejscu przykazano duchowieństwu z Siemiatycz, Mielnika i Żerczyc częściej odprawiać na Świętej Górze nabożeństwa. Musiano zdawać sobie sprawę, że usamodzielnienie się Grabarki jest jedynie kwestią czasu. Liczba odwiedzających to miejsce pielgrzymów stale wzrastała.
W 1912 r. został wybrany samodzielny starosta Dymitr Kuźmiuk, a Grodzieński Konsystorz Duchowny wydał cerkwi na okres trzech lat niezależną księgę finansową. Mimo filialnego charakteru Grabarka była więc połowicznie samodzielną parafią.
W dzień Przemienienia Pańskiego w 1910 r. w obecności 10 tysięcy wiernych świętowano dwusetną rocznicę grabarskiego cudu. Z tej okazji nad źródełkiem wybudowano okrągłe zadaszenie (wiatę), a mieszkańcy Siemiatycz podarowali świątyni 8-pudowy dzwon.
Okres wojenny
Zawierucha wojenna lat 1914-1918 wprowadziła na Podlasiu poważną destabilizację. Przemarsze wojsk, ewakuacja duchowieństwa i wiernych Kościoła prawosławnego, niejednokrotnie przymusowa wraz z wycofującymi się wojskami rosyjskimi, paraliżowały duchowe życie regionu. Po I wojnie światowej wiele wsi i miasteczek wyludniło się. Nawet w Siemiatyczach przez pewien czas nie było prawosławnego duchownego, nie było więc osoby prawnie upoważnionej do zarządzania kościelnym majątkiem. Stwarzało to dla Grabarki poważne zagrożenie, mimo że w czasie wojny nie ucierpiała i nie była zdewastowana. Cerkiew jednak, choć bez stałej opieki duchownego, służyła jako świątynia cmentarna. Na grabarskim cmentarzu grzebano miejscową ludność i służono panichidy. Grabarka przetrwała, choć Św. Liturgie, wobec poważnych problemów w samych Siemiatyczach, odbywały się tylko kilka razy do roku
W miarę możliwości dbano o miejscową świątynię, przeprowadzano niezbędne prace remontowe, tak że przez cały okres międzywojenny utrzymana ona była w dobrym stanie. W tym czasie dokonano renowacji konstrukcji dachu. Wykorzystano w tym celu nawet drewno z okolicznych krzyży wotywnych nie likwidując wcześniej umieszczonych na nich napisów – najmłodsze datowane są na lata 1904-1911. Renowacja dachu musiała być przeprowadzona zaraz po wojnie, w latach dwudziestych, kiedy drewno krzyży było jeszcze w dobrym stanie.
Podczas II wojny światowej świątynia praktycznie nie ucierpiała. Nie dochodziło tu bowiem do większych batalii ani przemarszów dużych oddziałów zbrojnych. Nie zdarzały się bombardowania. W obawie przed wojną ludzie na miejscowym cmentarzu ukryli największy dzwon. W czasie sowieckiej okupacji (1939-1941) wobec zmian administracyjno-kościelnych sanktuarium przeszło spod jurysdykcji Siemiatycz do Mielnika.
1947r. Powstanie klasztoru
Kościół Prawosławny w Polsce po wojnie
Pierwsze powojenne lata w Polsce były bardzo trudne. Kraj był zniszczony i w wielu regionach w znacznym stopniu wyludniony. W lasach grasowały niedobitki armii niemieckich i różnego rodzaju bandy. Wsie cierpiały nędzę.
Wycofujący się hitlerowcy wysadzili m.in. główną świątynię Klasztoru Zwiastowania Najświętszej Marii Panny w Supraślu, podczas bombardowania spłonęła parafialna cerkiew i zabudowania w Żerczycach. Obok szkód i strat materialnych dotkliwe były również braki kadrowe. W czasie okupacji i kilka lat po wojnie nie działały prawosławne szkoły teologiczne. Budynek internatu Studium Teologii Prawosławnej Uniwersytetu Warszawskiego, zajęty na początku lat czterdziestych przez gestapo, po wojnie przejęto na skarb państwa. Wielu duchownych zginęło w czasie kampanii wrześniowej. Inni zasilili szeregi partyzantki i polskich armii organizowanych w ZSRR. Ich mogiły w naszych lasach i na cmentarzach pod Lenino i Monte Cassino do dziś zdobią prawosławne krzyże. Niektórzy przeżyli, lecz wskutek zmiany granicy państwowej znaleźli się na obczyźnie. Bardzo rzadko udawało się im szybko powrócić do kraju, a wielu nigdy nie powróciło do Polski. Wobec tak poważnego uszczuplenia liczby księży wiele parafii nie posiadało proboszczów.
Zgodnie z postanowieniami układów pokojowych wschodnia granica kraju została znacząco przesunięta na zachód. Dotychczasowe rdzenne diecezje Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego na Litwie, Białorusi i Ukrainie nagle znalazły się poza granicami Polski. Kościół Prawosławny stracił większość swych diecezji i wiernych. Liczba wyznawców zmalała z ponad 4,5 milionów do 350 tys. Z pięciu przedwojennych diecezji w 1946 r. w granicach państwa pozostały jedynie diecezja warszawska i część grodzieńskiej. Ilość parafii spadła z 1947 do 169 (223 świątynie). Starożytne klasztory w Poczajowie, Krzemieńcu, Wilnie, Dubnie, Grodnie, Żyrowicach znalazły się w granicach ZSRR, a co za tym idzie – w jurysdykcji Patriarchatu Moskiewskiego. Na terytorium Polski pozostał jedynie Męski Klasztor pw. św. Onufrego w Jabłecznej.
Powstanie klasztoru
Przed wojną na terenie Polski działało pięć żeńskich zgromadzeń z ponad 70 zakonnicami. W okresie zawieruchy wojennej część z nich opuściła granice kraju. Pozostałe w wyniku powojennych zmian politycznych znalazły się na terytorium ZSRR gdzie czekał je smutny los, bowiem wszystkie klasztory zostały wkrótce zamknięte. Kilka sióstr pozostało jednak w Polsce lub też powróciło do niej w pierwszych tygodniach po wyzwoleniu. Nie miały swego domu zakonnego, więc skupiły się w Łodzi, gdzie tymczasowo rezydowały władze kościelne. Opiekę nad nimi roztoczyła i duchowe przewodnictwo przejęła siostra Maria (Komstadius). Gdy tylko uformował się Konsystorz Kościoła, mniszki zwróciły się do niego z prośbą o pomoc w zorganizowaniu nowego żeńskiego klasztoru.
Ostatecznie dekretem z 25.11.1947 r. właśnie na Świętej Górze Grabarce zostaje założony pierwszy po wojnie prawosławny żeński klasztor Śww. Marty i Marii. Decyzją władz kościelnych ihumenią (przełożoną) nowego klasztoru została siostra Maria (Komstadius). Wraz z nią pod koniec 1947 r. na Grabarkę przybyły dwie siostry: 77- letnia Julianna Lentjajewa i 52- letnia Teodozja Siergijewska. Od tej pory historia Świętej Góry nierozłącznie wiąże się z życiem i dziejami sióstr.
Samodzielna parafia
W 1949 r. powołano samodzielną przymonasterską parafię. Obejmowała ona okoliczne wsie: Grabarkę, Oksiutycze, Szumiłówkę, Pawłowicze, Homoty, Szerszenie i Hałasówkę. Pierwszym proboszczem został o. Euzebiusz Izmajłow, mnich przybyły z monasteru w Jabłecznej.
1950 r. Początek budowy cerkwi „Wszystkich Strapionych Radość”.
Na Świętej Górze siostry przybywając w 1947 r. tylko drewnianą cerkiew Przemienienia z pobliskim cmentarzem i nieogrzewaną stróżówkę, która zaczęła pełnić rolę ich domu. Zimą nocowały na cerkiewnej dzwonnicy, a w szczególnie mroźnych okresach szukały schronienia u pobliskich mieszkańców. W 1950 r. rozpoczęto budowę nowej, ogrzewanej cerkwi wraz z przylegającymi do niej celami dla sióstr.
1956 r. Zakończenie budowy i wyświęcenie cerkwi.
6.11.1956 r. Jego Eminencja Metropolita Makary wyświęcił nową cerkiew ku czci ikony Bogurodzicy Wszystkich Strapionych Radość (Wsiech Skorbiaszczych Radost’).
1963 r. Prace ikonograficzne w cerkwi Przemienienia Pańskiego.
W 1963 r. zakończyły się rozpoczęte w 1961 r. prace restauracyjno- ikongraficzne w cerkwi Przemienienia. Nad polichromią w leciwej świątyni przez prawie trzy lata pod kierunkiem profesora krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych Adama Stalony- Dobrzańskiego pracował Jerzy Nowosielski i Bolesław Oleszko. Profesor Dobrzański o znaczeniu wykonanych fresków pisał: ... aby wyobrażenia postaci świętych i teksty święte wzmacniały i uzbrajały każdego na każdą chwilę i krok, kiedy wracać będzie z Grabarki do swoich trudów i codziennych trosk (cyt. za A. Radziukiewicz).
1977 r. Początek budowy nowego domu zakonnego.
W związku z narastającymi problemami bytowymi i mieszkalnymi, podjęto decyzję o rozbudowie klasztoru. Po przystąpieniu do prac przygotowawczych, zakupiono 1,5 ha ziemi bezpośrednio przylegającej do klasztoru. Władze zezwoliły tylko na parterowy budynek z poddaszem. Dzięki staraniom przełożonej klasztoru ihumenii Barbary budowę rozpoczęto w 1977 r., a całkowicie ukończono po czterech latach.
Już w 1978 r., kiedy częściowo ukończono prace adaptacyjne, zakwaterowano w nim pierwsze siostry. Budynek różnił się od dotychczasowych budowli. Był dużo większy i murowany, posiadał kanalizację i centralne ogrzewanie. Obok cel, mieściła się w nim cerkiew refektarzowa ku czci Zaśnięcia Bogurodzicy, kancelaria przełożonej, kuchnia i łazienki.
1980 r. Pierwsza Paschalna Pielgrzymka Młodzieży.
W dniach 9- 11 maja 1980 r. z błogosławieństwa metropolity Bazylego odbyła się pierwsza Paschalna Pielgrzymka młodzieży na Świętej Górze Grabarce. Spotkanie, w którym wzięło udział ok. 70 młodych osób, rozpoczęło się wieczornym nabożeństwem, po którym przywitano wszystkich uczestników. Ważnym punktem spotkania był program teologiczny. Znaczącą rolę w życiu młodych ludzi odegrała w tym okresie ówczesna przełożona klasztoru ih. Barbara, której serce było szczególnie przychylne i otwarte dla młodych ludzi.
Podczas tego spotkania narodziła się idea powołania Bractwa Młodzieży Prawosławnej, które przejęło na siebie obowiązek organizowania pielgrzymek i kreowania religijnej działalności młodzieży prawosławnej. Pierwszym przewodniczącym BMP został Eugeniusz Czykwin.
1990 r. Pożar cerkwi Przemienienia Pańskiego.
Noc z 12 na 13 lipca 1990 r. zapisała się w sercach prawosławnych wiernych jako smutna i tragiczna data: brutalnie podpalona drewniana, ponad stuletnia cerkiew Przemienienia Pańskiego spłonęła doszczętnie. Siostry napisały w klasztornej kronice: Nasza uświęcona prawie codzienną Eucharystią i wysłuchująca modlitw wielu pokoleń cerkiewka już nie stoi na wzgórzu Została złożona niczym ofiara całopalna przed Tronem Bożym...
Jeszcze w tym samym roku podczas święta Przemienienia 19 sierpnia wbudowano kamień węgielny pod budowę nowej świątyni.
1998 r. Wyświęcenie nowej cerkwi Przemienienia Pańskiego.
17 maja 1998 r. J. E. Metropolita Warszawski i całej Polski Sawa wyświęcił odbudowaną cerkiew Przemienienia. Nowa cerkiew wyglądem nawiązuje do świątyni spalonej. Jest już jednak murowana i przestronniejsza, freski zostały w większości wykonane przez Jarosława Wiszenko z Mielnika, a ikony w ikonostasie napisane przez państwa Pieczonko z Warszawy. Rzeźbą w drewnie i miedzi upiększył cerkiew Wiaczesław Szum.
1999 r. Początek budowy muru wokół Świętej Góry.
Budowa muru rozpoczęła się właściwie w 1998 r., kiedy po wyświęceniu cerkwi Przemienienia metr. Sawa zwrócił się do wiernych z prośbą, aby tak jak niosą krzyże na święto Przemienienia, nieśli ze sobą kamienie, które będą chronić święte i cenne dla nas miejsce. Symboliczne kamienie nieśli pielgrzymi, przywozili wierni, pomagali przedsiębiorcy. Mur długości 800m i kamienne schody prowadzące od źródełka do cerkwi Przemienienia ukończone zostały w 2001 r.
2000 r. Uroczystości z okazji 2000 lat chrześcijaństwa. Przybycie kopii cudotwórczej Iwierskiej Ikony Bogurodzicy.
W święto Przemienienia Pańskiego w 2000r na Świętej Górze Grabarce odbyły się główne uroczystości związane z wielkim jubileuszem chrześcijaństwa. 18 sierpnia (w dzień przed Świętem Przemienienia) przybyła na Górę kopia cudotwórczej Iwierskiej Ikony Bogurodzicy napisana w monasterze św. Mikołaja Burazery na Świętej Górze Atos. Od tej pory Bogurodzica w Jej Iwierskiej ikonie nieustannie przebywa i w szczególny sposób otacza opieką Świętą Górę Grabarkę.
21.06.2003 r. Położenie kamienia węgielnego pod budowę nowego Domu Gościnnego.
W 2003r przed siostrami i wszystkimi wiernymi Prawosławnej Cerkwi w Polsce stanęło nowe, trudne i kosztowne zadanie: z błogosławieństwa J. E. Metroplolity Warszawskiego i całej Polski Sawy rozpoczęto budowę domu gościnnego- miejsca, w którym będzie można przyjąć tak licznie przybywających na Świętą Górę gości i pielgrzymów.
19.08.2010 r. Wyświęcenie Domu Gościnnego.
Po uroczystej głównej Świętej Liturgii podczas Święta Przemienienia Jego Świątobliwość Patriarcha Konstantynopola Bartolomeusz I w obecności J. E. Metropolity Warszawskigi i całej Polski Sawy i innych biskupów dokonał poświęcenia Domu Gościnnego.
